گچ ساختمانى از پختن و آسیاب کردن سنگ گچ به دست مى‌آید. سنگ گچ کانى کلسیم دارى (کلسیم سولفات آب دار) است که در طبیعت، به وفور و تقریباً در تمام نقاط ایران یافت مى‌شود. سنگ گچ از سنگ‌هاى رسوبى با درجه‌ى سختى ٢ است که به دلیل میل ترکیبى شدید به طور خالص یافت نمى‌شود و بیشتر به صورت مخلوط با آهک و خاک رس یا ترکیب با کربن یا اکسیدهاى آهن یافت مى‌شود. سنگ گچ‌هاى خالص سفید رنگ‌اند.
فرآورى گچ
فرآورى یا پخت گچ، تبخیر همه‌ى آب شیمیایى یا بخشى از آب شیمیایى کلسیم سولفات آبدار است. سنگ گچ در گرماى کم پخته مى‌شود و جنس آن به گرماى پختنش بستگى دارد. فعل و انفعالات پخت گچ در کوره به شرح زیر است.
آب شیمیایى سنگ گچ از ۱۰۷ درجه سانتیگراد به بالا کم کم تبخیر مى‌شود و در گرماى ۱۸۰ درجه به کلسیم سولفات با ۰/۵ مولکول آب تبدیل مى‌شود. گرد گچ معمولى به سرعت با آب ترکیب مى‌شود و تاب آن از تاب سنگ گچ کمتر است./ گچ کاری
اگر گرماى آن به ۳۰۰ درجه سانتیگراد گچ خشک یا تشنه یعنى کلسیم سولفات بدون آب شیمیایى به دست می‌آید. گرد این گچ به اندازه‌اى میل ترکیب با آب دارد که بخار هوا را مى‌گیرد و به سنگ گچ تبدیل مى‌شود.
سنگ گچ در دماى ۳۲۰ – ۳۰۰ درجه سانتیگراد مى‌سوزد و میل به ترکیب با آب را از دست مى‌دهد. براى آن که پودرش با آب ترکیب شود زاج سفید یا سولفات روى یا سدیم سولفات به میزان نیم تا دو درصد وزنش به آن مىزنند یا گرد گچ، گرد آهک یا گرد سیمان به میزان سه تا پنج درصد وزنش به آن اضافه مى‌کنند.
انواع کوره‌هاى گچ پزى
کوره‌هاى چاهى یا تنوره‌اى
این نوع کوره‌ها قدیمى‌ترین نوع کوره‌هاى گچ پزى محسوب مى‌شوند. سنگ گچ را در آن مى‌چینند و تون کوره را آتش مى‌کنند تا گچ بپزد. به دلیل این که حرارت کوره قابل کنترل نیست، همه نوع گچ ساختمانى از معمولى تا تشنه (انیدریت)، سوخته و سنگ گچ تجزیه شده در آن یافت مى‌شود.
کوره‌هاى تاوه‌اى
سنگ گچ را در سنگ شکن به کلوخه‌هاى کوچک تبدیل و سپس آسیاب مى‌کنند تا پودر شود. این گرد را در تاوه‌هاى بزرگ گرما مى‌دهند (مانند بو دادن تخمه و آجیل) و گرد سنگ گچ را به طور پیوسته هم مىزنند تا به صورت یکنواخت بپزد.
کوره‌ى دوار (گردنده‌ى خفته)
کار این کوره‌ها پیوسته است. سنگ گچ کلوخه شده را درون استوانه‌اى خفته از جنس فولاد، که نسبت به محور افق چهار درصد شیب دارد، مى‌ریزند تا حرارت ببیند. سپس از طرف دیگر سنگ گچ پخته شده بیرون مى‌آید. سنگ گچ پخته شده را، براى رسیدن به نرمى مورد نظر، آسیاب مى‌کنند و سپس مورد استفاده قرار مى‌دهند. با توجه به گرماى کمى که براى پخته شدن سنگ گچ لازم است گاهى آن را روى کوره‌هاى آجر پزى نیز مى پزند.
زمان گرفتن ملات گچ
زمان گرفتن گچ کارخانه‌اى معمولى در ایران ٩ تا ١٠ دقیقه است، اما با افزودن جسم‌هاى کانى، گیاهى و دامى به گرد گچ، مى‌توان زمان گرفتن آن را کنترل نمود و آن را تندگیر یا کندگیر کرد.
گچ مرمرى یا مرمر مصنوعى
این نوع گچ براى استفاده در جاهاى نمناک مانند آبریزگاه، نماى بیرونى بناها مصرف مى‌شود. براى تهیه‌ى گچ مرمرى سنگ گچ را در گرماى ۳۰۰درجه سانتیگراد مى‌پزند و آسیاب مى‌کنند. این گرد را در محلول زاج ۵ خمیر مى‌کنند. پس از گرفتن و سخت شدن مجدداً آن را در گرماى ۵۰۰ درجه می‌پزند سپس آسیاب مى‌کنند، آن گاه به مصرف مى‌رسانند. رنگ گچ مرمرى سفید است. ملات این گچ پس ازگرفتن سخت‌تر مى‌شود و داراى تابى بیشتر از ملات گچ ساختمانى معمولى است. براى اندود کارى فضاهاى مرطوب علاوه بر گچ مرمرى مى‌توان از ملات گچ و آهک هم استفاده نمود.
ویژگى‌هاى گچ
رنگ گچ ساختمانى سفید است و سطح پوشیده شده‌ى با آن را مى‌توان با رنگ لعابى یا پلاستیکى یا روغنى رنگ کرد. در دوره‌ى صفویه به ملات گچ رنگ اضافه مى‌کردند و اندود رنگى پساز خش کشدن رنگش باقى مى‌ماند.
گچ گرما و صدا را پخش نمى‌کند و در برابر آتش سوزى مقاوم است. ملات گچ یخ نمى‌زند و مى‌توان تا سرماى زیر ده درجه سانتى گراد در کار بنایى از آن استفاده کرد.
با اضافه کردن افزودنى‌ها مانند نمک طعام، گرد آهک و سریش مى‌توان زمانِ گیرایش گچ راسریع‌تر نمود یا آن را به تأخیر انداخت.
ملات گچ ساختمانى هنگام گرفتن یک درصد حجمش زیاد مى‌شود و همه سوراخ‌هاى ریزپوسته رو مالى پر مى‌شود. از این رو مى‌توان سطح‌هاى بزرگ را بدون این که ترک بخورد اندود کرد.
سطح بیرونى گچ چون پوک نیست و سوراخ ندارد قارچ نمى‌زند و حشره در آن لانه نمى‌کند. گچ در برابر نفوذ رطوبت ضعیف است و اگر این پوسته آب بمکد و آب به آستر برسد گچ طبله مى‌کند و باید آن را کند و دوباره تجدید نمود.
ملات گچ با فلزات سولفات درست مى‌کند. از این رو در پوشش‌هاى طاق ضربى براى پیش گیرى باید تیر آهن را به خوبى با ضد زنگ رنگ کرد.
مصارف گچ
مصارف گچ زیاد است و از گچ ریزى براى پیاده کردن نقشه ساختمان تا ساختن انواع ملات‌هاى گچى و سفیدکارى، سنگ کارى، مجسمه سازى، گچ برى، اجراى ابزارهاى گچى و صنعت سیمان سازى استفاده می‌کنند.
ملات گچ و خاک را در اندود آستر روى دیوار و زیر سقف و ساختن طاق ضربى و ملات گچ خالص را در سفید کارى و گچ برى مصرف مى‌کنند.
ساختن ملات گچ
براى ساختن ملات‌هاى گچ، گچ و خاک، گچ و ماسه و یا هر نوع ملات گچی دیگر، مانند ملات آجر کارى شومینه (ترکیب گچ، خاک نسوز، سیمان و آب)، باید گرد آنها را در آب پاشید تا روى همه‌ى دانه‌هاى آن آب اندود شود، سپس آن را باید خوب هم زد تا مورد استفاده قرار گیرد. ملات گچ زودگیر است و به همین دلیل سطح‌هاى بزرگ را نمى‌توان به صورت صاف و بدون موج سفیدکارى کرد.
یکى از را‌ه حل‌ها براى پیشگیرى از ایجاد موج روى سطوح وسیع، که از گذشته به جاى مانده، قا‌ب‌سازى و گچبرى است. گچبر‌ى‌هاى به جاى مانده از زمان اشکانیان، ساسانیان و دوران اسلام نمونه‌هایى از این نوع است.
ملات‌هاى گچ
گچ را مى‌توان به صورت اندود روى دیوار یا ملات در طاق‌هاى خشتى یا آجرى به کار گرفت. انواع ملات‌ها و اندود‌هاى گچى به شرح زیر است.
ملات گچ و خاک
گچ و خاک یکى از پرمصرف ترین ملات‌هاى زودگیر در ساختمان سازى است که در آن از خاک رس سرند شده و پودر گچ به نسبت یک به یک (یعنى ۵٠ ٪ خاک رس با ۵٠٪ گچ) استفاده مى‌شود. البته، با توجه به زودگیر یا دیرگیر بودن گچ، میزان خاک کمتر یا بیشتر از ٪۵٠ مى‌شود. هر چه ملات گچ و خاک زودگیرتر یا به اصطلاح تیز‌تر باشد خاک مورد استفاده در این ملات کمتر مى‌شود. خاک موجود در ملات آن را شکل پذیر (پلاستیک)، دیرگیر و از نظر اقتصادى ارزان مى‌نماید. استفاده از ملات گچ و خاک در محل‌هاى خیلى مرطوب مجاز نیست، زیرا به سرعت رطوبت هوا را مى‌گیرد و طبله مى‌کند.
به علت زودگیر بودن ملات گچ و خاک باید آن را به میزان کم ساخت و به مصرف رساند.
ملات گچ
در صورت نیاز به سفیدکارى اتاق‌ها، سالن‌ها یا فضاهاى دیگر، یا چنان چه نیاز به ملاتى زودگیرتر از گچ و خاک باشد، از ملات گچ استفاده مى‌شود. در سنگ کارى‌ها سنگ پلاک به صورت موقت توسط ملات گچ نگهدارى مى‌شود تا بتوان پشت پلاک‌ها را دوغاب ماسه سیمان ریخت. در مناطق گرم و خشک از ملات گچ براى اجراى کاشى‌هاى معرق استفاده مى‌شود.
ملات گچ مرمرى
براى اندودکارى در جاهاى مرطوب و مکان‌هایى که در معرض آبرطوبت و شست وشو قرار دارند از ملات گچ مرمرى استفاده مى‌شود. ملات گچ مرمرى، پس از گرفتن، سخت‌تر و مقاوم‌تر از ملات گچ ساختمانى است. طرز ساخت آن شبیه ملات گچ و خاک است.
ملات گچ و ماسه
این ملات را از اختلاط گچ و ماسه، در جاهایى که ماسه بادى زیاد است، درست مى کنند. قطر درشت‌ترین دانه ماسه نباید از دو میلى متر بیش تر باشد.
گچ کشته
به علت زودگیر بودن گچ نمى‌توان سطوح وسیع را به صورت یک دست و یک نواخت با آن اندود کرد. بنابراین به منظور صیقلى کردن سطوح اندود شده، روى آن را گچ کشته مى‌کشند. ضخامت گچ کشته نباید از یک میلى متر بیشتر باشد. براى ساختن گچ کشته گرد الک کرده، آن راوارد آب مى‌کنند و با دست هم مىزنند و مالش مى‌دهند تا به هنگام سفت شدن مانع از ایجاد کریستال شوند. در سا‌ل‌هاى گذشته رنگ کردن دیوارها مرسوم نبود و با اضافه‌کردن سریش به ملات گچ آن رابه گونه‌اى تهیه مى‌کردند که هنگام تکیه‌دادن به دیوار لباس‌ها سفید نشوند.
گچ پلیمری
گونه‌ای از گچ ساختمانی است که با توجه به استفاده از افزودنی‌های پلیمری و آهک هیدراته و ماده معدنی پرلیت در ترکیبات آن دارای مزایای قابل توجهی مانند قابلیت استفاده در ماشین‌های گچ پاش، زمان گیرش بیشتر، وزن سبکتر و خصوصیات عایق بهتر نسبت به گچ‌های معمولی است. از جمله مزایای مهم گچ پلیمری پاششی، بالا بردن سرعت اجرای گچ کاری به حدود ٢۵٠ الی ۴٠٠ متر مربع در روز است.
چسبندگی بسیار زیاد
دیر گیر بودن و ایجاد پرت حداقل
مقاومت بالا در برابر ضربه و فشار
مقاومت بسیار بالا در برابر رطوبت و قابل شست‌وشو بودن
چگالی کمتر و حجم بیشتر
مقاومت در برابر حرارت و حریق
قابلیت اجرا بصورت پاششی
عدم ترک خوردگی
اجرای تک مرحله‌ای بدون نیاز به گچ و خاک
م: عمران سافت
